‘Vliegen, zweven, vallen’ | Door: Julia de Dreu| Dossier: Circus of Critics
I.
De trapeze hangt roerloos in de donkere ruimte.
De vrouw loopt over de gladde vloer richting de trapeze.
Springt, hangt, maakt vaart. De vrouw is nu circusartiest.
Voordat je hebt begrepen hoe, hangt ze met haar voeten aan de trapeze: een jas zonder lus aan de kapstok. Haar haar reikt net niet tot de theatervloer.
Je houdt je adem in, verstijft, omdat je bang bent haar van de trapeze te ademen, omdat je wordt overvallen door plaatsvervangende hoogtevrees.
Later vertelt de circusartiest dat luchtacrobatiek te vergelijken is met vliegen. Haar armen deinen als vleugels langs haar lichaam om haar woorden te bekrachtigen. Ze zijn overtuigend, de woorden, uitgesproken met de stelligheid van iemand die daadwerkelijk gevlogen heeft – eerst denk je aan het zwaarmetaal van vliegtuigen en daarna pas aan de oefeningen in de trapeze waaraan ze refereert.
II.
Je kunt het YouTube-filmpje van circusartiest Dora Komenda opnieuw en opnieuw afspelen en pauzeren en zo haar vlucht vereeuwigen. Je fysieke reactie, zoals je die in de theaterzaal hebt ervaren, blijft achterwege. Je ziet haar om haar as draaien zonder zelf duizelig te worden, je ziet haar voorover buitelen zonder de schrik door je bekken te voelen flitsen.
In de verstilde vlucht op je beeldscherm lijkt de circusartiest te zweven. Je herinnert je de foto van Nino Migliori, ‘De Duiker’, waarop het lichaam van de duiker vereeuwigt is tussen vlonder en zee, lijnrecht boven de horizon.
Ook tijdens het kijken naar circus kan je zweefmomenten ontdekken, al vind je het moeilijk je vinger te leggen op waar dat ‘m in zit – wanneer wordt het vliegen zweven? De zwevende circusartiest verstilt in de beweging, lijkt zich plotseling bewust van haar eigen vlucht. Het is een kortstondig moment dat je onmenselijk voorkomt. Net lang genoeg om te registreren, maar te kort om te vatten.
Je bekijkt filmpjes van kolibries die bloemen naderen, nectar drinken, in detail zijn vastgelegd door de cameraploeg van BBC Planet Earth. Het zweven gaat hen gemakkelijk af. Misschien doet het zweefmoment in het circus je nog het meest aan het dierenrijk denken, aan de gevleugelden waarvoor het vliegen vanzelfsprekend is. Ze kunnen vertragen in de handeling. Ze kunnen midden in de vlucht het publiek in de ogen kijken. Zelfbewust, uitdagend.
III.
Misschien ligt in het zweefmoment de mogelijkheid van de val besloten. En de angst voor de val.
De circusartiest staat verbouwereerd op haar voeten, met in haar handen het hout dat nu geen trapeze meer is. Ze is gevallen. Onwillekeurig denk je aan Icarus – de wens te willen vliegen, letterlijk een hoogvlieger te zijn, wordt bestraft met de val.
Circusartiest en -regisseur Dora Komenda maakte de voorstelling Konstrukt over vallen, over de onbetrouwbaarheid van het menselijk lichaam en de onstilbare droom te willen vliegen. Maar onze uitrusting blijkt fragiel, onveilig, ongeschikt voor de vlucht. De drie vrouwen in de voorstelling herhalen hun pogingen, in de trapeze, aerial silk en touw, maar kunnen de zwaartekracht niet te boven komen.
De lichamen vallen op de zwarte mat. Hun val is gerepeteerd en toch ook niet – een val is immers per definitie onvoorspelbaar en grillig. Als het vallen te gecontroleerd wordt uitgevoerd, is er geen sprake meer van vallen. Dan is het neerdalen, duiken, hoogstens tuimelen.
Toch weet je dat dit echt vallen is, want iedere keer schrik je – een flits door je bekken – en voel je jezelf steeds kalmer worden. Waarom die kalmte? Misschien omdat je kijkt naar het menselijk lichaam zoals je het kent: tekortkomend, maar vastberaden.
Dit essay werd geschreven door Julia de Dreu in het kader van Circus of Critics, een zesdaagse schrijfworkshop waarin onder bevlogen begeleiding van een recensent, een literair schrijver en een redacteur samen onderzocht werd hoe we kunnen schrijven over hedendaags circus. Deze cursusreeks is een initiatief van Domein voor Kunstkritiek in samenwerking met en financieel mogelijk gemaakt door Circuspunt, Festival Circolo, This is not a circus/TENT en Circusstad. Lees ook de inleiding van projectleider en schrijver Saskia de Haas om meer te weten te komen over Circus of Critics, de docenten, de lessen en de voorstellingen die gezien werden.
Beeld: Il tuffatore/De Duiker (1951), copyright Nino Migliori, via Artnet.com.
